40 lat temu byłem mułem przemycającym polityczne materiały z Paryża do Krakowa. Należałem wówczas do LDP”N” (Liberalno-Demokratycznej Partii „Niepodległość”). Był rok 1985. Lato z wielkimi perypetiami spędziłem w Wielkiej Brytanii, skąd autostopem pojechałem do Polski przez Paryż. W Paryżu spędziłem kilka dni (praktycznie bez pieniędzy) m.in. z powodu odmowy wizy tranzytowej przez RFN. Spotkałem się z nieżyjącym już dzisiaj Jerzym Targalskim, czyli Józefem Darskim, który był przedstawicielem LDP”N”na Europę Zachodnią. Z powodu karkołomnych wydarzeń losu, tak się złożyło, że wbrew zasadom konspiracji wylądowałem w mieszkaniu Jerzego Targalskiego. Stamtąd oprócz garstki pieniędzy; było tego mniej niż 1000 dolarów, wiozłem korespondencję do szefów partii zaszytą w kołnierzu flanelowej koszuli, a napisaną na fizelinie czyli usztywniaczu do kołnierzyków, wydaną na emigracji książkę o historii Litwy, a także jeden numer pisma Samostijnik po ukraińsku, który miał być odbity w kilkudziesięciu egzemplarzach w Polsce, a następnie przesłany pocztą z pieczątkami Huty Lenina na Ukrainę, i udawać tam ukraińską robotę, żeby UHVR mógł się pochwalić, że na Ukrainie też coś się dzieje. Jerzy Targalski, (oficjalnie śmiertelnie chory na nerki) miał kontakty z UHVR poprzez Tarasa Kuzio.
Niedawno sobie o tym przypomniałem, stąd poniższy materiał o UHVR.
Jest czymś oczywistym, że emigracja ukraińska, podobnie jak polska były na kontakcie CIA… Świadczą o tym odtajnione akta QRDYNAMIC.
Skrót UHWR oznacza Українська Головна Визвольна Рада (w języku polskim: Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza). Była to ponadpartyjna polityczna organizacja koordynacyjna utworzona 12 lipca 1944 roku w lasach koło miejscowości Niedźwiedź (obwód lwowski) podczas zjazdu przedstawicieli różnych ukraińskich środowisk politycznych i wojskowych działających na zachodzie Ukrainy.
Powstała w celu zjednoczenia wysiłków politycznych i wojskowych w walce o niepodległą Ukrainę w końcowej fazie II wojny światowej. Była organem nadrzędnym wobec Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) – UHWR pełniła rolę politycznego kierownictwa nad UPA i innymi strukturami podziemnymi OUN oraz innymi. Przewodniczącym UHWR został Roman Szuchewycz („Taras Czuprynka”), dowódca UPA.
Organizacja działała w podziemiu do lat 50. XX wieku, walcząc zarówno z Niemcami, jak i później z Armią Czerwoną i władzą sowiecką.
Po II wojnie światowej jej działalność na Ukrainie sowieckiej stopniowo wygasła, a emigracyjna reprezentacja zewnętrzna (ZP UHVR) przetrwała w Monachium do lat 80.–90. skupiając się na propagandzie i działalności informacyjnej, m.in. z wsparciem CIA (projekt AERODYNAMIC).
Taras Kuzio (ur. 1958), brytyjsko-kanadyjski politolog i ekspert ds. Ukrainy, w latach 80. pisał o UHVR w kontekście historii zimnej wojny. Jego wczesna działalność w tym okresie koncentrowała się na praktycznym wsparciu ukraińskiego ruchu narodowego poprzez tłumaczenia, analizę bieżących wydarzeń i przemyt literatury.
W latach 80. Kuzio, jako młody działacz, współpracował z grupą Diialoh (Dialog), która zajmowała się przemycaniem ukraińskich publikacji (w tym tych wydawanych przez Prolog – organizację finansowaną częściowo przez CIA, promującą krytyczny nacjonalizm) do ZSRR, w tym do Ukrainy.
Prolog publikował materiały kwestionujące sowiecką narrację historyczną, podkreślając ukraińską tożsamość narodową i walcząc z rusyfikacją. Kuzio sam przyznał w wywiadach (np. w 2017 r.), że pracował dla Prologu od wczesnych lat 80. do 1991 r., co było formą aktywnego wsparcia dla podziemnego ukraińskiego nacjonalizmu.
Od 1986 r. Kuzio, mieszkając w Londynie, założył i prowadził Ukraine Press Agency (UPA) – agencję prasową będącą częścią Society for Soviet Nationalities Studies. Zbierał, tłumaczył i rozpowszechniał informacje o bieżących wydarzeniach w sowieckiej Ukrainie (np. o dysydentach, ruchach narodowych i perestrojce) do mediów zachodnich. UPA wydawała bi-miesięcznik Soviet Nationalities Survey (od 1984 r.) oraz miesięcznik Soviet Ukrainian Affairs (1987–1989). Te periodyki analizowały politykę sowiecką wobec mniejszości narodowych, w tym wzrost ukraińskiego nacjonalizmu w kontekście glasnosti i protestów (np. w Czarnobylu 1986 r. czy ruchach ekologicznych).
Kuzio opisywał, jak w drugiej połowie lat 80. (po 1985 r.) sowiecka polityka Gorbaczowa uwolniła ukraiński nacjonalizm – od podziemnych grup dysydenckich (np. Ukraińska Helsińska Grupa) do jawnych ruchów jak Ruch (Narodowy Ruch Odbudowy Ukrainy) w 1989 r. Podkreślał rolę inteligencji i środowisk ekologicznych w budowaniu tożsamości narodowej, kontrastując to z rusyfikacją lat 70.
Już wtedy Kuzio akcentował, że ukraiński nacjonalizm nie jest monolitem – ewoluuje od etnicznego (silnego na Zachodzie Ukrainy) do obywatelskiego, obejmującego Rosjan w Ukrainie. Krytykował sowiecką propagandę, która demonizowała go jako “burżuazyjny nacjonalizm”.
•••
UHVR (Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza) wydawała pismo pod tytułem „Samostijnyk” (ukr. Самостійник).
Pierwsze numery ukazywały się od 1945 roku na terenach zachodniej Ukrainy (w podziemiu, drukowane na powielaczach i maszynach poligraficznych zdobytych przez UPA). Było to główne oficjalne czasopismo polityczne UHVR.
Po 1949–1950, gdy działalność UHVR na Ukrainie została praktycznie zniszczona przez NKWD, pismo „Samostijnyk” przestało się ukazywać w kraju.
Na emigracji (w Monachium) w latach 50. ukazywało się inne czasopismo o podobnej nazwie – „Samostijna Ukraina”, ale to już był organ ZP UHVR (Zewnętrznych Części UHVR), a nie bezpośrednia kontynuacja podziemnego „Samostijnyka”.
Na emigracji w Monachium (Niemcy) ZP UHVR (Zewnętrzne Przedstawicielstwo UHVR) wydawało inne periodyki, takie jak: „Suchasna Ukraina” (dwutygodnik, od 1951 r.), „Ukraińska literaturna hazeta” (miesięcznik, od 1951 r.), „Suchasnist” (miesięcznik, od 1961 r., afiliowany przy wydawnictwie Prolog z wsparciem CIA).
W latach 80. działalność ZP UHVR (w tym wydawnicza) nadal trwała w Monachium w ramach operacji QRDYNAMIC (kontynuacja AERODYNAMIC), skupiając się na propagandzie antyradzieckiej i wsparciu dysydentów ukraińskich, ale nie wznowiono „Samostijnyka”. Zamiast tego publikowano materiały w ramach „Suchasnist” i innych tytułów Prologu.
Nazwa „Ukrainsky Samostijnyk” pojawia się sporadycznie w kontekście OUN-Z (frakcja zachowawcza OUN, powiązana z ZP UHVR), jako ich miesięcznik w Monachium, ale to odrębna publikacja, nie identyczna z historycznym „Samostijnykiem” UHVR. Nie ma dowodów nAa jej ciągłą emisję w latach 80.
•••
Operacja QRDYNAMIC była tajnym programem Centralnej Agencji Wywiadowczej (CIA) Stanów Zjednoczonych, skierowanym przeciwko Związkowi Radzieckiemu, skupiającym się na wspieraniu ukraińskiego ruchu emigracyjnego i dysydenckiego w celu destabilizacji sowieckiej Ukrainy.
Była to kontynuacja wcześniejszego projektu AERODYNAMIC (1949–1970), który ewoluował w QRDYNAMIC około 1970 roku (czasami oznaczany jako QRPLUMB lub AEBEEHIVE). Program ten był częścią szerszej strategii zimnowojennej CIA, obejmującej operacje psychologiczne, propagandowe i wywiadowcze w Europie Wschodniej.
Projekt wywodził się z powojennych wysiłków USA na rzecz wykorzystania ukraińskich grup antykomunistycznych, w tym tych związanych z II wojną światową.
Po 1945 roku CIA nawiązała kontakty z emigrantami ukraińskimi, w tym frakcjami Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) – zarówno banderowską (OUN-B), jak i melnykowską (OUN-M).
Kluczową rolę odegrała Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza (UHVR), podziemna struktura polityczna utworzona w 1944 roku, oraz jej zbrojne ramię – Ukraińska Powstańcza Armia (UPA).
Oryginalny projekt AERODYNAMIC (kodowane wcześniej jako CARTEL, ANDROGEN czy AECARTHAGE) koncentrował się na infiltracji sowieckiej Ukrainy poprzez agentów-emigrantów, dostarczaniu sprzętu i funduszy.
W 1970 roku, w odpowiedzi na zmiany w strukturze CIA, został przekształcony w QRDYNAMIC, który rozszerzył działalność na propagandę i wsparcie moralne, polityczne i materialne dla ukraińskich dysydentów i emigrantów. Rozpowszechnianie propagandy antyradzieckiej, w tym literatury, książek i periodyków mających na celu podsycanie nacjonalizmu i oporu.
Miały też mieć miejsce infiltracja i wywiadowcze operacje w sowieckiej Ukrainie, w tym kontakty z podziemiem UHVR-UPA, a od lat 70. QRDYNAMIC obejmował działania w Chinach, Czechosłowacji, Polsce, krajach bałtyckich, Jugosławii, Afganistanie i Azji Środkowej sowieckiej.
ZP/UHVR (Zakordonne Predstavnyctwo UHVR – Zewnętrzne Przedstawicielstwo Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej) wybrana została przez CIA w 1948 roku jako “najbardziej niezawodna i doświadczona” grupa emigracyjna. Była to bardziej liberalna frakcja UHVR, oddzielona od radykalnej OUN-B (banderowców), z siedzibą w Monachium i Nowym Jorku. CIA współpracowała z nią od 1950 roku, traktując ją jako “wirtualny oddział” wywiadu USA i brytyjskiego MI6.
Prolog Research Corporation (kod: QRTENURE/AETENURE) to firma wydawnicza w Nowym Jorku, założona w 1953 roku jako przykrywka. Publikowała magazyny i książki w języku ukraińskim, takie jak “Prolog” i “Suchasnist” (wydawany w Monachium przez Ukrainian Society for Foreign Studies – QRTERRACE/AETERRACE). Materiały te docierały do Ukrainy sowieckiej, promując dysydentów i nacjonalizm. CIA finansowała to jako “non-profit, tax-exempt cover” dla ZP/UHVR.
CIA przeznaczała fundusze na pensje agentów (np. w 1973 roku – ok. 1,2 mln USD plus dodatki na emerytury), druk i dystrybucję materiałów. Kluczowi agenci to m.in. Mykola Lebed (prezes Prologu, kod: AECASSOWARY-2) i ks. Iwan Hrinioch (przewodniczący ZP/UHVR od 1946 roku).
Akcja trwała oficjalnie do upadku Muru Berlińskiego w 1989 roku, z funduszami na przejście Prologu na działalność prywatną w 1992 roku w Kijowie.
Program wspierał grupy o korzeniach nacjonalistycznych, w tym również te powiązane z kolaboracją z nazistami podczas II wojny światowej (np. UPA i OUN).
Dokumenty CIA , ponad 3800 stron odtajnionych w 2016 roku ujawniają, że celem było “nazifikowanie” Ukrainy poprzez promocję banderowców, co budzi oskarżenia o destabilizację regionu. W latach 70. CIA dokonała przeglądu, czy ZP/UHVR to “odpowiednia grupa”, ale kontynuowano wsparcie.
W 1990 roku, pod presją krytyki medialnej (np. w USA w latach 80.), operacja została zamknięta. Część aktywów, jak “Suchasnist”, przeniesiono do niepodległej Ukrainy.
QRDYNAMIC jest przykładem zimnowojennej taktyki CIA, łączącej wywiad z propagandą, ale jej dziedzictwo pozostaje kontrowersyjne ze względu na powiązania z ukraińskim nacjonalizmem.
AERODYNAMIC to kodowa nazwa jednego z najdłużej trwających i najbardziej kontrowersyjnych programów CIA w okresie zimnej wojny. Główny cel to wykorzystanie ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego do osłabiania ZSRR od wewnątrz – infiltracja, propaganda, wspieranie podziemia antykomunistycznego na Ukrainie sowieckiej.
Mykoła Łebed’ (kod CIA: AECASSOWARY-2) – były szef Służby Bezpeky OUN-B (1941–1943), oskarżany o zbrodnie wojenne – w 1949 roku CIA przemyciła go do USA i zapewniła stały pobyt w zamian za współpracę – od 1952 roku prezydent firmy przykrywki Prolog Research and Publishing Association (Nowy Jork)
– początkowo CIA współpracowała także z frakcją Bandery (przez projekt CAPELIN), ale od 1953–1954 roku całkowicie postawiła na ZP UHVR (uważaną za mniej radykalną i bardziej kontrolowaną).
Główne rodzaje działalności (1949–1970) to zrzucanie agentów i materiałów na spadochronach nad Ukrainą (1949–1954) – kilkadziesiąt operacji, większość zakończona niepowodzeniem (agenci likwidowani przez KGB). Dostarczanie radiostacji, broni, pieniędzy podziemiu UPA-UHVR na Ukrainie (do ok. 1953–1954). Masowa propaganda: druk i przemycanie do ZSRR książek, broszur, czasopism („Suchasna Ukraina”, „Ukrajinśkyj Samostijnyk”, biuletyny).
Badania i analizy sowieckiej polityki narodowościowej (Prolog przygotowywał raporty dla CIA).
Wspieranie ukraińskiej diaspory w USA i Kanadzie (młodzieżówki, obozy Plast, festiwale).
5 września 1951 – odbył się pierwszy lot „Red Stocking” (zrzut agentów nad obwodem lwowskim) W1953 – koniec operacji zrzutowych (po całkowitym rozbiciu siatki przez KGB)
1956–1957 – po destalinizacji i amnestii 1955–1956 CIA przechodzi na propagandę „miękką”. 1970 – oficjalne zamknięcie AERODYNAMIC i przekształcenie w QRDYNAMIC
W 1980 roku amerykański Kongres i media zaczęły zadawać pytania o „nazistowskie powiązania” programu.
W 2008–2016 CIA stopniowo odtajniła ponad 3800 stron dokumentów pod zbiorczym tytułem „AERODYNAMIC” (dostępne na cia.gov/library/readingroom).
A więc AERODYNAMIC (1949–1970) → QRDYNAMIC (1970–1991) to jeden ciągły, 42-letni program CIA, którego celem było wykorzystanie ukraińskiego nacjonalizmu (w tym byłych członków OUN i UPA) do walki z ZSRR. Po 1991 roku wiele struktur Prologu i „Suchasnosti” przeniosło się do niepodległej Ukrainy.
