W sztuce, zarówno w malarstwie, jak i innych dziedzinach, często odwoływano się do ostatniej księgi Pisma Świętego, czyli Apokalipsy według św. Jana. Temat ten, dotyczący zagłady ludzkości, stanowił inspirację dla wielu artystów. Apokalipsa, zwana także Objawieniem Świętego, opowiada o wizjach, które św. Jan przeżył będąc na wygnaniu na wyspie Patmos, gdzie został przymusowo zesłany z Efezu. Jego wizja ukazuje zmierzch całego istnienia i związana jest z nadchodzącą bitwą między Szatanem a Chrystusem, nazywaną także Armagedonem, terminem występującym tylko raz w Biblii, w Księdze Objawienia. Niemniej jednak, to określenie często używane było do podkreślenia ogromnego znaczenia tego tematu. Motywy apokaliptyczne w malarstwie pojawiały się już we wczesnym średniowieczu. W tym okresie zdecydowana większość dzieł malarskich, które poruszały temat śmierci, wiązała się z Sądem Ostatecznym. Wielu historyków sztuki uważa, że istnieje związek między tym zjawiskiem a epidemią “czarnej śmierci”, która w XIV wieku ogarnęła Europę, pozostawiając ogromne spustoszenia w populacji europejskiej i była uważana za karę Bożą. W tym kontekście sięgano często do apokaliptycznej Ewangelii św. Jana.
Jednym z popularnych motywów w sztuce tego okresu to “Jeźdźcy Apokalipsy”. Wybitnym przykładem jest drzeworyt Albrechta Dürera, przedstawiający właśnie tych jeźdźców. Artysta ten stworzył również kilka innych dzieł o tematyce apokaliptycznej i nie tylko, co przyczyniło się do ugruntowania jego miejsca w historii sztuki.
W świetle przekazu o karze Bożej jako sądzie, rodziły się monumentalne dzieła malarskie, z których jednym z najznakomitszych jest obraz “Sąd Ostateczny” autorstwa Hieronima Boscha. To arcydzieło olejne na desce, datowane na rok 1482, obecnie przechowywane w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, wyróżnia się rozmiarami 163 x 250 cm i formą tryptyku. W prawym skrzydle tryptyku ukazane jest piekło, utrzymane w przytłaczającej kolorystyce czerni i czerwieni. To miejsce kaźni, gdzie 
diabelskie moce w bezlitosny sposób zmagają się z ludźmi. Kompozycja tego fragmentu emanuje dynamizmem, choć postacie ludzkie zdają się być biernie poddane wpływom demonów. Przerażające kreatury przybierają różne formy, intensyfikując uczucie lęku. Na skrzydle tym widoczne są liczne alegorie charakterystyczne dla epoki średniowiecza. Środkowa część tryptyku została horyzontalnie podzielona na dwie części. W górnym fragmencie ukazane jest niebo, malowane błękitami, emanujące spokojem. Centralnie znajduje się Chrystus, ręce ułożone w geście sądzenia, obok niego Apostołowie w modlitewnych pozach i Matka Boska. Boczna sfera nieba zajęta jest przez Aniołów trzymających trąby. Poniżej Chrystusa rozgrywa się piekło na ziemi, gdzie szatańskie moce pustoszą wszystko, co stanie im na drodze. W oddali widoczne są szafoty i płonące ruiny, a w niższej części panuje wielki tłok. Podobnie jak w piekle, siły diabelskie stają się oprawcami ludzkości, odzierając ludzi z ich człowieczeństwa, zamykając w klatkach lub dosiadając niczym wierzchowców. Ta strefa obrazu kipi od alegorii, nawiązań do grzechów i przerażających demonów. Lewe skrzydło tryptyku ukazuje raj, utrzymany w kojącej kolorystyce i harmonijnej kompozycji. Ludzie przechadzają się spokojnie między drzewami, lecz spokój ten zakłóca Anioł wypędzający z raju Adama i Ewę. Nad tym wszystkim, w gęstym chmurami tle, góruje postać emanująca światłem – Bóg, który trzyma w ręku losy ludzkości. To dzieło nie tylko ilustruje biblijne wizje, ale także wplata widza w refleksję nad wiecznymi tematami grzechu, kary i zbawienia.
Tryptyk Hansa Memlinga, eksponowany obecnie w Muzeum Narodowym w Gdańsku, stanowi fascynujący obraz Sądu Ostatecznego, namalowany między 1467 a 1471 rokiem na zamówienie Angelo di Jacopo Taniego, włoskiego bankiera z brugijskiej filii banku Medyceuszy. To arcydzieło, stworzone techniką temperowo-olejną na dębowych deskach sklejonych na styk, składa się z jednostronnie malowanej tablicy środkowej o imponujących wymiarach 224 x 162 cm oraz dwóch dwustronnie malowanych skrzydeł o wymiarach 223,2 x 72,5 cm. Fundator i jego żona zostali uwiecznieni na zamkniętych skrzydłach ołtarza. W centrum kompozycji znajduje się Archanioł Michał w zbroi, trzymający wagę – narzędzie, które oddziela ludzi dobrych od grzeszników. Otaczają go zmartwychwstałe postacie, których dusze toczą walkę między Aniołami a diabłami. Diabły przyciągają ich ku prawej stronie obrazu, podczas gdy Anioły kierują ich ku lewej. Ponad tą sceną unosi się niebo, a w jego centrum Chrystus w czerwonej szacie, siedzący na tęczy – symbolu przymierza Boga z ludźmi po potopie. Jego ręce, ułożone w charakterystyczny sposób, oddają znaki zbawienia i potępienia. Obok Chrystusa stoją Apostołowie, Matka Boża, a nad nimi górują Anioły. Symbole, takie jak biała lilia (zbawienie) i krwawy miecz (potępienie), rozwijają głębokie przesłanie dzieła. Prawe skrzydło tryptyku przedstawia sferę piekła, gdzie kompozycja jest dynamiczna, a dominujące kolory to czerń i czerwień. Ludzie spadają w wieczny ogień piekielny, starając się bronić lub bezwładnie lecąc w otchłań. Demony, uosabiające grzech, pędzą ich w otchłań piekielną. Nad tym wszystkim góruje Anioł w lewym rogu. Lewe skrzydło to monumentalna brama niebios, przed którą stoją szczęśliwi, którzy uniknęli piekielnych mąk. Wznoszą się kryształowe schody symbolizujące czystość, a na ich szczycie witają ich św. Piotr i Aniołowie wręczający szaty. Dzieło Memlinga ukazuje, że sprawiedliwość Boża dotyczy każdego, a nagrody i kary są proporcjonalne do życia ziemskiego. Różnorodność postaci w niebie i piekle jest dowodem na sprawiedliwość Boską, która nie zostawia miejsca na ukrycie się przed oceną Boga. To arcydzieło malarskie, pełne symboliki i głębokich treści, fascynuje i skłania do refleksji nad naturą ludzkiego losu i boską sprawiedliwością.
Film, do którego link jest po niżej stanowi dodatkowe źródło, pozwalając na jeszcze bardziej interaktywne zanurzenie się w tę artystyczną opowieść.
https://www.youtube.com/watch?v=f1KOnV6A3To&t=161s
“Sąd Ostateczny” Michała Anioła to majestatyczne dzieło renesansowego malarstwa, zdobiące frontową ścianę Kaplicy Sykstyńskiej w Watykanie. Namalowane w latach 1536-1541, fresk ten nie tylko jest jednym z najbardziej ikonicznych malowideł w historii sztuki, ale również odsłania przed widzem głębokie przesłanie Sądu Ostatecznego zgodnie z chrześcijańską wizją. Fundatorem był Klemens VII Medyceusz, pragnął przywrócić blask kaplicy, zlecając pracę nad freskiem Michałowi Aniołowi, uznanemu za jednego z najwybitniejszych artystów epoki. Choć śmierć papieża Klemensa przerwała prace, finansowania i dokończenia dzieła podjął się jego następca Paweł II. Fresk zajmuje całą powierzchnię frontową kaplicy, podzielony na warstwy przedstawiające zmarłych: zbawionych na górze, potępionych na dole, a pośrodku Jezusa Chrystusa jako Sędziego. Centralna postać Chrystusa emanuje majestatem i siłą, a rozchylone ręce w geście oceniania nadają mu transcendentalną moc. Zbawieni unoszą się ku górze pełni nadziei, podczas gdy potępieni opadają w dół w chwili desperacji i strachu. Apostołowie, Święci i Prorocy otaczają Chrystusa, tworząc otoczkę bezpieczeństwa dla zbawionych. Kompozycja, nasycona ruchem i dynamiką, nadaje malowidłu dramatyczny charakter. Michał Anioł, wybitny rzeźbiarz, zadbał o detale anatomiczne postaci, nadając ich ciałom siłę i wyrazistość.
Niebagatelne jest także wsparcie w postaci linku do,
https://www.youtube.com/watch?v=hley3nhlD4k
który pozwala zgłębić to malowidło w sposób bardziej interaktywny.
“Sąd Ostateczny” Michała Anioła to nie tylko arcydzieło o monumentalności i geniuszu kompozycji, lecz także potęga emocji, emanujących z postaci na malowidle. To dzieło nie tylko ukazuje religijne wydarzenie, ale staje się uniwersalnym świadectwem sztuki, skłaniającym do refleksji nad losem ludzkim i moralnością. Warto również wspomnieć, że tematyka Sądu Ostatecznego była źródłem inspiracji dla wielu artystów, takich jak Jan van Eyck, Luca Signorelli, Pieter Paul Rubens, Giotto di Bondone, Sandro Botticelli, Fra Angelico, Stephan Lochner, Rogier van der Weyden, oraz wielu innych, którzy tworzyli dzieła głęboko zakorzenione w tej apokaliptycznej tematyce.
Zenon Burdy
